پادکست | سرزمین انرژی در حسرت / ایران برق ندارد، صنعت جان!

نیمه دوم مرداد ۱۴۰۴ در حالی سپری می شود که سایه سنگین بحران ناترازی برق بیش از هر زمان دیگری بر اقتصاد، صنعت و زندگی روزمره مردم ایران سنگینی می کند. قطعی های مکرر و برنامه ریزی نشده برق، که دیگر به بخشی جدایی ناپذیر از زندگی ما تبدیل شده، امسال با شدت بیشتری صنایع کوچک و بزرگ را هدف قرار داده و زنگ خطر را برای آینده تولید و اشتغال در کشور به صدا درآورده است.

پادکست صوتی:

کسری ۲۵ هزار مگاواتی و نیاز به سرمایه گذاری نجومی

ایران در تابستان ۱۴۰۴ با یک کسری عظیم و بی سابقه ۲۵ هزار مگاواتی برق روبروست؛ رقمی که از کل مصرف برق کشورهایی مانند رومانی یا جمهوری چک بیشتر است. این شکاف عمیق میان تولید و مصرف، ریشه در سال ها بی توجهی به توسعه زیرساخت ها، فرسودگی شدید نیروگاه ها، توقف سرمایه گذاری های کلان و تلفات بالا در شبکه انتقال دارد.

برای خروج از این وضعیت بحرانی و رسیدن به نقطه توازن تا سال ۱۴۰۸، کشور نیازمند افزایش ظرفیت نیروگاهی از ۹۳ هزار مگاوات فعلی به حداقل ۱۳۰ هزار مگاوات است. این به معنای ساخت ۳۷ هزار مگاوات نیروگاه جدید در یک بازه زمانی کوتاه است. برآوردها نشان می دهد که تحقق این هدف، نیازمند سرمایه گذاری هنگفتی معادل ۲۰ تا ۲۵ میلیارد دلار، یا به عبارتی بین ۱۸۴۰ تا ۲۳۰۰ هزار میلیارد تومان (همت) است. این رقم، سه تا چهار برابر کل بودجه عمرانی کشور در سال ۱۴۰۴ (۵۶۰ همت) است. این آمار به وضوح نشان می دهد که حتی اگر تمام بودجه عمرانی کشور برای سه تا چهار سال متوالی صرفاً به بخش برق اختصاص یابد، ایران تازه به نقطه سربه سری در تولید و مصرف خواهد رسید.

از خاموشی های خانگی تا متهمان پنهان

در میانه این بحران، چالش ها از هر سو نمایان می شوند:

۱. خاموشی های فراتر از برنامه برای خانوارها: در حالی که مسئولان وزارت نیرو همواره بر اعمال خاموشی های برنامه ریزی شده ۲ ساعته در روز برای بخش خانگی تاکید دارند، گزارش های میدانی از تهران و شهرستان های مختلف، روایتی دیگر دارند. بسیاری از شهروندان با خاموشی های ۴ ساعته، که عموماً در دو نوبت ۲ ساعته در طول روز اعمال می شود، دست و پنجه نرم می کنند. انتقاد اصلی مردم به قطع برق بدون اطلاع رسانی قبلی، عدم رعایت جداول اعلام شده و نبود عدالت در توزیع خاموشی ها بازمی گردد.

۲. ماینرهای غیرمجاز، بلای جان شبکه: در کنار مصرف بالای بخش خانگی و صنایع، استخراج کنندگان غیرمجاز رمزارز به عنوان یکی از متهمان ردیف اول ناترازی برق شناخته می شوند. بر اساس برآوردها، این ماینرها در هر لحظه معادل ۱۰ درصد ظرفیت یک نیروگاه اتمی، برق مصرف می کنند که فشار مضاعف و پیش بینی نشده ای را بر شبکه فرسوده کشور تحمیل می کند.

۳. راهکارهای ناکارآمد و بحث برانگیز: دولت چهاردهم که با شعار "مدیریت علمی" روی کار آمده، در مواجهه با این بحران، راهکارهایی کوتاه مدت و بحث برانگیز مانند تعطیلی پایتخت و کلان شهرها را مطرح کرد. هرچند ایده تعطیلی یک هفته ای تهران به صورت جدی روی میز قرار گرفت، اما در نهایت کنار گذاشته شد. منتقدان معتقدند این راهکارها به جای حل ریشه ای مسئله، تنها صورت مسئله را پاک می کنند و بحران در زمستان آینده با شدتی بیشتر باز خواهد گشت.

صنایع کوچک و بزرگ؛ قربانیان اصلی قطعی برق

ناترازی انرژی بیشترین آسیب را به بخش تولید کشور وارد کرده است. محدودیت های اعمال شده بر صنایع، زنجیره ای از مشکلات را از کاهش تولید و تعدیل نیرو تا افت صادرات و افزایش قیمت تمام شده کالا به دنبال داشته است.

مشکلات صنایع کوچک و تولیدی ها: کسب و کارهای کوچک و واحدهای تولیدی که توانایی تامین ژنراتورهای برق اضطراری را ندارند، در برابر قطعی های مکرر آسیب پذیرترند. توقف خط تولید، خرابی تجهیزات به دلیل نوسانات برق، از دست رفتن سفارش ها و عدم توانایی در تحویل به موقع محصول، این واحدها را تا مرز ورشکستگی پیش می برد.

چالش های کارخانه ها و صنایع بزرگ: صنایع انرژی بر مانند فولاد و سیمان در خط مقدم آسیب قرار دارند. به گفته علی اکبر الوندیان، دبیر انجمن سیمان، این صنعت با محدودیت ۷۵ درصدی گاز و بیش از ۸۰ درصدی برق در مردادماه مواجه است. این محدودیت ها منجر به کاهش ۱۸ میلیون تنی تولید سیمان و افت شدید راندمان کارخانه ها شده است. علاوه بر این، هزینه سوخت این کارخانه ها نیز سه برابر شده که حاشیه سود آن ها را به شدت کاهش داده است.

اوج این چالش ها، اعتراض شدید سیدمحمد اتابک، وزیر صنعت، معدن و تجارت، به قطع برق "صنایع خودتامین" بود. این صنایع با سرمایه گذاری شخصی اقدام به تاسیس نیروگاه های کوچک برای تامین برق مورد نیاز خود کرده اند، اما سیاست های وزارت نیرو آن ها را نیز ملزم به پذیرش محدودیت کرده است. وزیر صمت هشدار داده است که این رویکرد ناعادلانه، به تولید، اشتغال، زنجیره تامین و صادرات آسیب جدی می زند و موجب بی اعتمادی سرمایه گذاران به سیاست های دولت می شود.

چه راه هایی پیش روی ایران قرار دارد؟

کارشناسان معتقدند عبور از این بحران نیازمند راهکارهای واقعی و شجاعت در تصمیم گیری است. راه حل های زیر به عنوان نقشه راه خروج از خاموشی ها پیشنهاد می شود:

۱. جذب سرمایه گذاری گسترده: دولت باید با ایجاد ثبات در قوانین، ارائه تضمین های لازم و جذاب سازی تعرفه ها، مسیر را برای ورود سرمایه گذاران داخلی و خارجی به حوزه ساخت نیروگاه های جدید (حرارتی، تجدیدپذیر و اتمی) هموار کند.

۲. واقعی سازی قیمت برق: قیمت گذاری دستوری و ارزان فروشی انرژی، الگوی مصرف را به شدت ناکارآمد کرده است. اصلاح تدریجی و پلکانی تعرفه برق برای مشترکان پرمصرف می تواند ضمن کنترل مصرف، منابع مالی لازم برای توسعه صنعت برق را نیز فراهم کند.

۳. توسعه انرژی های تجدیدپذیر: ایران با داشتن ظرفیت عظیم خورشیدی و بادی، یکی از مستعدترین کشورها برای توسعه انرژی های پاک است. سرمایه گذاری جدی و رفع موانع بروکراتیک در این بخش می تواند بخشی از ناترازی را در میان مدت جبران کند.

۴. بهینه سازی و کاهش تلفات شبکه: نوسازی شبکه فرسوده انتقال و توزیع برق که تلفاتی بالاتر از استانداردهای جهانی دارد، یک ضرورت انکارناپذیر است. این اقدام به تنهایی می تواند چند هزار مگاوات به ظرفیت قابل اتکای شبکه اضافه کند.

۵. اصلاح ساختاری در دولت: به جای تعطیلی شهرها، دولت باید به سمت اصلاحات ساختاری حرکت کند. بستن پست های غیرضروری، ادغام نهادهای موازی، توقف پروژه های غیرکارآمد و بازتوزیع منابع به سمت زیرساخت های حیاتی مانند برق، راهکاری است که اگرچه دشوار است، اما می تواند کشور را در مسیر توسعه پایدار قرار دهد.

در نهایت باید یادآور شد بحران انرژی تنها یک اخطار نیست؛ بلکه فرصتی برای یک جراحی بزرگ اقتصادی و اصلاح ساختاری است که سال های سال  به تعویق افتاده است. تداوم سیاست های کوتاه مدت و مسکن وار، تنها بحران را عمیق تر کرده و آینده اقتصاد و رفاه جامعه را با تهدیدهای جدی تری روبرو خواهد ساخت.