منابع مطلع گفتند، پیام روشن بود: در چشم‌انداز کمتر ایدئولوژیک و بیشتر عمل‌گرایانه ترامپ در دیپلماسی خاورمیانه، نتانیاهو دیگر نمی‌تواند روی حمایت بی‌قید و شرط آمریکا برای پیشبرد سیاست‌های راست‌گرایانه خود حساب باز کند.
سرویس بین‌الملل «انتخاب»: سفر دونالد ترامپ به خاورمیانه در هفته گذشته، که شامل بازدید از سه کشور عربستان سعودی، قطر و امارات متحده عربی بود، اولین سفرخارجی ترامپ از زمان بازگشت دوباره او به قدرت بود که از لحاظ اقتصادی می‌توان آن را سفر پر دستاوردی برای آمریکا دانست؛ این سفر نه تنها از نظر اقتصادی، بلکه از منظر سیاسی، ژئوپلیتیکی و راهبردی نیز دارای اهمیت بالایی بود.
یکی ازنکات قابل توجه سفر ترامپ این بود که در در سخنرانی خود در یک اجلاس سرمایه‌گذاری در ریاض، سیاست‌های چند دهه گذشته آمریکا که مبتنی بر مداخله نظامی بود را مورد انتقاد قرار داد. او رویکردی متفاوت به خاورمیانه را ترویج کرد که ضد مداخله‌گرایی بود. ترامپ ضمن تمجید از رهبران کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس به خاطر توسعه منطقه، به نومحافظه‌کارانی که عامل حمله آمریکا به عراق و افغانستان بودند، حمله کرد.
ترامپ در این سفر در هر سه کشور میزبان، با استقبال باشکوهی مواجه شد که بازتاب‌دهنده علاقه حاکمان منطقه به احیای روابط با واشینگتن بود. مهم‌ترین بخش سفر، امضای قرارداد‌های چند تریلیون دلاری در حوزه‌های مختلف از جمله انرژی، نظامی، هوافضا و فناوری بود. در قطر، شرکت هواپیمایی این کشور قراردادی برای خرید ۲۱۰ فروند بوئینگ به ارزش بیش از ۷۰ میلیارد دلار امضا کرد. در عربستان، قرارداد‌های نظامی و فناوری پیشرفته به ارزش بیش از ۱۴۰ میلیارد دلار امضا شد. امارات نیز در توافقی با شرکت‌های آمریکایی قرار است مرکز داده‌ای با فناوری هوش مصنوعی به ارزش ۲۰۰ میلیارد دلار در ابوظبی تأسیس کند.
واقعیت این است رئیس‌جمهور آمریکا با انجام یک سفر موفق توانست منطقه را ترک کند، در سمت دیگر این سفر کشور‌های عربی هم خواسته‌های خود را مطرح کردند و روابط نظامی و امنیتی خود را گسترش دادند. ترامپ در عربستان با تمجید از بن سلمان و اعلام لغو تحریم‌های سوریه مورد تشویق زیادی قرار گرفت که حاصل آن جذب سرمایه ۶۰۰ میلیارد دلاری بود. در قطر، او تعهد سرمایه‌گذاری ۱.۲ تریلیون دلاری در کالا‌ها و خدمات آمریکایی را به خانه برد و امارات هم قرار است در طول ۱۰ سال سرمایه‌گذاری ۱.۴ تریلیون دلاری در آمریکا انجام دهد و در عوض آمریکا متعهد به حمایت امنیتی و فروش تجهیزات نظامی و تکنولوژیک از جمله در حوزه هوش مصنوعی به این کشور‌ها شد. منابع خبری نوشته‌اند که ایجاد مرکز داده‌ای با فناوری هوش مصنوعی با کمک آمریکا که در امارات انجام خواهد شد، به ابوظبی دسترسی گسترده‌ای به تراشه‌های پیشرفته هوش‌مصنوعی ایالات‌متحده می‌دهد، نکته مهم این است تا قبل از سفر ترامپ به منطقه، واشنگتن به دلیل گسترش روابط کشور‌های حاشیه خلیج فارس با چین و نگرانی‌های ناشی از احتمال دسترسی چین به فناوری‌های پیشرفته آمریکایی در همکاری تکنولوژیک با این کشور‌ها محدودیت‌هایی ایجاد کرده بود.
یکی از شگفت‌انگیزترین تحولات سفر خاورمیانه‌ای ترامپ، اعلام لغو تحریم‌های آمریکا علیه سوریه و دیدار با محمدالجولانی بود. رئیس جمهور آمریکا درحالی در این دیدار جولانی را مردی جوان و جذاب توصیف کرد که تا چند ماه پیش جایره ۱۰ میلیون دلاری وزارت خارجه آمریکا برای دستگیری ابومحمد الجولانی همچنان برقرار بود. البته به نظر می‌رسد این دیدار مهم با وعده به رسمیت شناختن اسرائیل و سپس اخراج فلسطینی‌ها از سوریه انجام شده است. این اقدام ترامپ از نظر کارشناسان به‌منزله پایان حمایت واشنگتن از مخالفان مسلح سوریه و بازتعریف سیاست آمریکا در قبال دمشق تلقی شده است. هرچند هنوز جایگاه حقوقی الشراع در سطح بین‌الملل مبهم است، اما این دیدار به‌وضوح نشان داد که ترامپ قصد دارد بازیگران جدیدی را وارد معادله سوریه کند.
یکی دیگر از نکات مهم سفر خاورمیانه‌ای ترامپ این بود که در این سفر او از اسرائیل دیدن نکرد. چنین وضعیتی به ندرت در روابط آمریکا با رژیم اسرائیل رخ داده است. برخی منابع خبری گزارش دادند که بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، نسبت به بی‌توجهی کاخ سفید به نگرانی‌های امنیتی تل‌آویو ابراز نارضایتی کرده است. به‌ویژه که هم‌زمان با لغو تحریم‌های سوریه، گزارش‌هایی مبنی بر بازگشت برخی گروه‌های شبه‌نظامی به جنوب سوریه منتشر شد که می‌تواند امنیت مرز‌های شمالی اسرائیل را تهدید کند. هرچند ترامپ اعلام کرد که تعهد آمریکا به امنیت اسرائیل تغییر نکرده، اما موضع‌گیری‌های اخیر او باعث ناخرسندی شدید اسرائیل شده است. عده‌ای این سفر را به نوعی تحقیر اسرائیل توسط ترامپ قلمداد می‌کنند؛ اما در مجموع حذف اسرائیل به عنوان بازتابی از وخامت روابط بین دولت آمریکا و دولت بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، تلقی می‌شود. مخصوصا اینکه این سفر در چارچوب چندین اقدام انجام شد که به عنوان شواهدی از به حاشیه راندن اسرائیل توسط آمریکا تلقی می‌شود. ایالات متحده به مذاکرات خود با ایران، ادامه داده، با حوثی‌ها در یمن آتش‌بس اعلام کرده و مذاکرات یکجانبه‌ای را برای آزادی سرباز اسرائیلی، ادان الکساندر، شهروند آمریکایی، از اسارت حماس انجام داده است. نکته مهم دیگر این است که ترامپ در جریان سفر به خلیج فارس، از اظهارات خود برای اولویت دادن به ایجاد روابط دیپلماتیک رسمی بین عربستان و اسرائیل، که در دوره اول ریاست جمهوری‌اش از اهداف اصلی بود، استفاده نکرد.
اما موضوع ایران در این سفر هم پر رنگ بود. با وجود اینکه در طی بیش از یک ماه گذشته و آغاز گفت‌و‌گو‌های هسته‌ای بین ایران و آمریکا از تنش اولیه بین دو کشور کم شده بود و یک خوشبینی احتیاط‌آمیز نسبت به توافق افزایش یافته بود؛ اما ترامپ در سخنرانی خود در ریاض، حکومت ایران را به فساد، حمایت از تروریسم و سوء‌استفاده از منابع ملی متهم کرد. این صحبت‌ها با واکنش تند مقامات ایرانی در بالاترین سطح رو‌به‌رو شد و سخنان ترامپ را محکوم کردند. ترامپ به صراحت اعلام کرده بود که کشور‌های عربی به سمت توسعه، ثبات و همکاری‌های بین‌المللی پیش می‌روند در حالی که ایران همچنان در انزوا و بی‌ثباتی گرفتار است. ترامپ در این سخنرانی از «ائتلاف جدید ثبات منطقه‌ای» سخن گفت که ایران را از تعاملات منطقه‌ای حذف می‌کند. این موضع‌گیری بازتاب زیادی در رسانه‌های جهانی داشت و موجی از واکنش‌ها را در بین مقامات کشورمان که به نظر می‌رسید از اقدامات ترامپ به خشم آمده‌اند به دنبال داشت.
قبل از سفر ترامپ به منطقه هم برخی ازمنابع آمریکای مدعی شده بودند که ترامپ احتمالا در جریان سفر به منطقه عبارت جعلی خلیج‌عربی را به جای خلیج‌فارس به رسمیت خواهد شناخت. موضوعی که با واکنش گسترده مردم ایران رو‌به‌رو شد و در فضای رسانه‌ای و مجازی به صورت هماهنگ با این اقدام مخالفت کردند. در کنار اعتراض مردم ایران احتمالا نگاه آینده‌نگرانه دولت آمریکا به روابط تهران – واشنگتن در انصراف ترامپ از این اقدام اثرگذار بوده است. اگرچه او باز به‌شکل عجیبی مدعی شد مانع از آن شده که ایران این خلیج فارس را خلیج ایرانی بنامد.
در مجموع سیاست تشویق و تهدید ترامپ در قبال ایران در این سفر همچنان ادامه داشت. او در عربستان سعودی اعلام کرد که خواهان توافق با ایران است و می‌خواهد این کار به سرعت انجام شود؛ اما در ین حال مدعی شد پیشنهاد‌های آمریکا همیشه روی میز نخواهد بود. او گفت: «ما واقعاً می‌خواهیم آنها یک کشور موفق باشند. ما می‌خواهیم آنها یک کشور فوق‌العاده، امن و بزرگ باشند، اما آنها نمی‌توانند سلاح هسته‌ای داشته باشند. این پیشنهادی است که برای همیشه دوام نخواهد داشت. اکنون زمان انتخاب آنهاست». ترامپ هشدار داد که اگر ایران شاخه زیتون آمریکا را رد کند فشار حداکثری عظیمی علیه آنها اعمال خواهد شد و صادرات نفت ایران را صفر خواهد کرد. نکته قابل‌توجه این است که ترامپ قبلا به صراحت از بمباران ایران در صورت شکست مذاکرات سخن می‌گفت؛ اما در این سخنرانی تهدید نظامی صریحی علیه ایران مطرح نکرد و صرفا بر فشار حداکثری تاکید کرد، موضوعی که نشان دهنده فاصله گرفتن از لفاظی‌های قبلی او بود. این لحن ترامپ ممکن است ناشی از فشار کشور‌های عربی به او برای جلوگیری از هرگونه درگیری نظامی با ایران در صورت شکست مذاکرات هم بوده باشد؛ زیرا روابط ایران با این کشور‌ها بهبود یافته و جدا از آن هرگونه درگیری نظامی سیاست‌های توسعه محور آنها را با چالش رو‌به‌رو می‌کند.
سفر ترامپ را همچنین می‌توان به‌عنوان تلاشی برای بازتعریف نظم منطقه‌ای و کاهش نفوذ چین و روسیه در خاورمیانه هم قلمداد کرد. طی سال‌های گذشته، کشور‌های عربی به‌ویژه عربستان و امارات در حال نزدیک شدن به پکن و مسکو بودند. انعقاد قرارداد‌های اقتصادی کلان با آمریکا و همچنین تأسیس مراکز تحقیقاتی مشترک، گامی در راستای بازگشت واشینگتن به مرکز معادلات منطقه‌ای محسوب می‌شود. در همین راستا، ناظران بین‌المللی این سفر را تلاشی برای احیای دکترین سنتی آمریکا در خاورمیانه تعبیر کرده‌اند.
در مجموع سفر پرحاشیه و پربازده ترامپ به خاورمیانه، پیام‌های متعددی در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی داشت. این سفر توانست در کوتاه‌مدت، جایگاه اقتصادی آمریکا را در منطقه تقویت کرده و روابط با برخی کشور‌های عربی را به سطحی بی‌سابقه ارتقا دهد. با این حال، چالش‌های حقوقی داخلی، نارضایتی متحدان سنتی مانند اسرائیل و واکنش ایران به موضع‌گیری‌های خصمانه ترامپ، عواملی هستند که آینده این سیاست‌ها را با ابهام مواجه می‌سازند. باید دید در نهایت نتایج این سفر چه تاثیری بر وضعیت منطقه خاورمیانه خواهد گذاشت.
