قفل تحریم بر اقتصاد دیجیتال؛ دولت سالانه ۵۸۰ هزار میلیارد تومان ضرر می‌کند

اقتصاد دیجیتال و تجارت الکترونیکی ایران، با وجود پتانسیل بالای نیروی انسانی و ابزار رو به رشد، به‌دلیل تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های داخلی، با موانع جدی روبه‌رو است. یکی از مهم‌ترین موانع نبود سرمایه‌گذاری خارجی در ایران است که فرصت رشد کسب‌وکارها را محدود می‌کند.

به‌تازگی محمدرضا فرحی، بنیان‌گذار بیمه‌بازار و استاد دانشگاه که در حوزه‌ی سرمایه‌گذاری خطرپذیر فعالیت می‌کند، در یک نشست اعلام کرد: «با هر معیاری که حساب کنید، سهم ایران از سرمایه‌گذاری خطرپذیر جهانی باید بین ۰.۵ تا ۱.۴ درصد باشد. اگر همان ۰.۵ درصد را هم در نظر بگیریم، سهم ما باید سالانه ۲ میلیارد دلار باشد. اما سهم ایران فقط ۳۰۰ میلیون دلار است.»

کمبود سرمایه‌گذاری با برداشته شدن تحریم‌ها و افزایش تعاملات بین‌المللی می‌تواند تحول ایجاد کند. گزارش Statista در سال ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که اقتصاد دیجیتال ایران درآمدی حدود ۹٫۳ میلیارد دلار داشته و ۲٫۵ درصد از تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌دهد. در حالی که این عدد در کشور امارات متحده عربی ۸٫۷ درصد و در عربستان سعودی ۷٫۱ درصد است.

این شکاف نتیجه موانعی از جمله محدودیت دسترسی به ابزارهای فناوری، سیستم‌های پرداخت بین‌المللی و پلتفرم‌های جهانی است.

در حوزه فناوری، شرکت‌های ایرانی از دسترسی مستقیم به نرم‌افزارهای ابری، پلتفرم‌های تبلیغاتی و سرویس‌های تحلیلی محروم هستند و این موضوع توسعه‌دهندگان ایرانی را ناچار به استفاده از راه‌حل‌های غیرمستقیم و واسطه‌های خارجی کرده است.

در تجارت الکترونیکی هم پلتفرم‌های ایرانی از عرضه قانونی برندهای جهانی و سیستم‌های پرداخت‌ بین‌المللی بازمانده‌اند و تجربه‌ی خرید کاربران محدودتر شده است. مسعود طباطبایی، مدیرعامل دیجی‌کالا، در گفت‌وگو با زومیت در این رابطه می‌گوید:

«ایزوله بودن به نفع هیچکس جز عده‌ای محدود نیست. ارتباط با کشورهای غربی برای کشور خیلی خوب است و امید را برمی‌گرداند. ما ۹۰ میلیون جمعیت داریم که پتانسیل خیلی بالایی دارند. تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها و متخصصان ما کم نیستند و در مقایسه با کشورهای همسایه، پتانسیل زیادی برای رشد داریم.»

عمیقا باور دارم دستیابی به ۳ تریلیون دلار GDP برای کشور شدنی است و خیلی دور از دسترس نیست. فقط باید باور کنیم چنین اتفاقی می‌افتد. رسیدن به این درآمد ناخالص داخلی کار سختی است و غیر ممکن به‌نظر می‌رسد اما شدنی خواهد بود.

- مسعود طباطبایی، مدیرعامل دیجی‌کالا

طباطبایی رفع تحریم‌ها را فرصتی بی‌نظیر برای دیجی‌کالا می‌داند و می‌گوید: «ما در دسته‌بندی‌های مانند فشن، برندهای معتبر جهانی نداریم. دیجی‌استایل که زمانی نماینده انحصاری بیش از ۲۰۰ برند بود، امروز خاک می‌خورد. ما فقط آن را نگه داشته‌ایم تا اگر روزی گشایشی اتفاق افتاد بتوانیم آن را دوباره باز کنیم.»

شاید ۷ سال است که ما یک کفش آدیداس یا نایک نفروختیم و همه‌ی آن‌ها کالای غیراصل بوده است چون می‌گویند فروش کالای غیراصل موردی ندارد.

- مسعود طباطبایی، مدیرعامل دیجی‌کالا

مدیرعامل دیجی‌کالا باور دارد تمرکز روی استراتژی‌های تولید داخل بسیار مهم است و باید روی یان حوزه تولید سرمایه‌گذاری کرد «اما اگر بخواهیم مدلی را که برای ایران‌‌خودرو و سایپا پیش بردیم، ادامه بدهیم حتما اشتباه بزرگی می‌کنیم و هزینه‌اش را خواهیم داد. متاسفانه در چند سال اخیر این رویه را پیش گرفته‌ایم.»

«به‌ نظر من، اگر اجازه ورود رقبا به بازار را ندهیم در حق این شرکت‌ها خیانت کرده‌ایم. تجربه به من ثابت کرده که وقتی رقیب خوب باشد، شرکت به‌شدت توسعه پیدا می‌کند. نبودن رقیب باعث می‌شود شرکت‌ها کار را رها کنند و بازدهی‌شان پایین بیاید. من مطمئنم تولیدکنندگان بزرگ لوازم آرایشی و بهداشتی، لوازم خانگی و پوشاک از حضور رقبا در بازار استقبال می‌کنند.»

به باور طباطبایی این که واردات چگونه انجام شود هم مهم است. برای مثال، او تعرفه‌ها را یکی از ابزارهای تاثیرگذار در تعیین نحوه‌ی حضور شرکت‌های خارجی می‌داند و می‌گوید:‌ «این که چه میزان تعرفه برای هر کالا از کشورهای مختلف تعیین می‌شود و این تعرفه در کجا خرج می‌شود مهم است.»

دولت ۵۸۰ هزار میلیارد تومان در سال، به‌دلیل نبودن فرصت حضور شرکت‌های خارجی از دست می‌دهد. این حداقل برآورد ما بر اساس داده‌هایی بود که در انجمن تجارت الکترونیکی در اختیار داشتیم و عدد می‌تواند از این بزرگ‌تر باشد. بخشی از کسری بودجه دولت می‌تواند با این سازوکار تامین شود.

- مسعود طباطبایی، مدیرعامل دیجی‌کالا

امیر شریفیان، کارشناس حوزه اقتصاد دیجیتال، در گفت‌وگو با زومیت در خصوص اهمیت رفع تحریم برای اقتصاد دیجیتال این‌طور توضیح می‌دهد:

«اقتصاد دیجیتال شامل سه لایه‌ی زیرساختی (سخت‌افزار، نرم‌افزار و اینترنت)، لایه‌ی پلتفرمی (ای‌کامرس و خدمات آنلاین مانند اسنپ و دیجی‌کالا) و لایه نفوذ فناوری در صنایع سنتی (مانند کارخانه‌های هوشمند) است. رفع تحریم‌ها تاثیر عمیقی روی تمام این لایه‌ها خواهد گذاشت. چون احتمال ورود رقبای خارجی را افزایش می‌دهد.»

این کارشناس پیش‌بینی می‌کند که شرکت‌های جهانی از طریق سرمایه‌گذاری در پلتفرم‌های محلی مانند دیجی‌کالا وارد ایران شوند و این موضوع می‌تواند بازارهای منطقه‌ای را برای این پلتفرم‌ها باز کند. او باور دارد که حتی اگر ورود برندهای خارجی رقابت را برای کسب‌وکارهای داخلی دشوار کند، همین که سرمایه‌گذاری و انتقال فناوری به کشور اتفاق می‌افتد به نفع اقتصاد دیجیتال است.

رسول قنبری، پژوهشگر اقتصادی، نیز در گفت‌وگو با زومیت رفع تحریم‌ها را شتاب‌دهنده‌ی رشد اقتصاد دیجیتال می‌داند:

با برداشته شدن تحریم‌ها شرکت‌های بین‌المللی می‌توانند از زیرساخت‌هایی مانند آمازون‌وب و پلتفرم‌های پرداخت بین‌المللی استفاده کنند. همچنین، واردات سخت‌افزار و نرم‌افزار آزاد می‌شود و هزینه‌های فناوری اطلاعات کاهش پیدا می‌کند.

- رسول قنبری، پژوهشگر اقتصادی

قنبری دومین تاثیر مثبت برداشته شدن تحریم‌ها را ورود شرکت‌های بزرگ خارجی به داخل ایران عنوان می‌کند و می‌گوید:

«شرکت‌های بزرگ خارجی روی استارتاپ‌های داخلی سرمایه‌گذاری می‌کنند یا حتی احتمال دارد آن‌ها را خریداری کرده و سهام‌دار عمده شوند. این امر باعث ورود فرهنگ و رفتار شرکت‌های خارجی به بازار ما می‌شود. به‌ویژه این که ما سال‌هاست رقابت به معنای واقعی نداریم. بنابراین، این اتفاق باعث می‌شود رقابت را یاد بگیریم و حضور در بازارهای بین‌المللی برایمان تسهیل شود.»

کاهش هزینه‌های مبادله در اقتصاد سومین تاثیر مثبتی است که این کارشناس به آن اشاره می‌کند: «این کاهش، اعتماد مشتریان را افزایش می‌دهد. یکی از بزرگ‌ترین مشکلات فعلی، پرداخت هزینه‌ی مبادله‌ی بسیار بالا در اقتصاد است. هزینه‌ی مبادله هر چیزی است که باعث می‌شود قیمت کالا از قیمت پایه افزایش یافته و با قیمتی بالاتر به دست مشتری برسد.»

خود تحریم‌ها، نبودن رقابت، انحصار و هزینه‌های تضمین قرارداد، از جمله هزینه‌های مبادله بالا هستند که ما پرداخت می‌کنیم. وقتی تحریم‌ها برداشته شود و شرکت‌های خارجی وارد بازار ایران شوند، اعتماد مشتری خارجی به ما بیشتر خواهد شد.

- رسول قنبری، پژوهشگر اقتصادی

او شدت گرفتن توسعه‌ی زیرساخت‌های اقتصاد دیجیتال را چهارمین سود رفع تحریم‌ها عنوان می‌کند. به گفته‌ی او، در زمانه‌ای که کلان‌داده، هوش مصنوعی و فضای ابری اهمیت دارد، احتمالاً شرکت‌های زیادی وارد این بازار خواهند شد.

قنبری موفقیت رفع تحریم‌ها را منوط به عواملی می‌داند و ادامه می‌دهد: «برداشته شدن تحریم‌ها، با این که می‌تواند شتاب‌دهنده رشد اقتصاد و به‌خصوص اقتصاد دیجیتال باشد اما موفقیت آن در گرو عواملی است. از جمله این عوامل می‌توان به آمادگی کسب‌وکارهای داخلی، هوشمندی و چابکی سیاست‌گذار و توانایی او در حفظ تعادل بین بومی‌سازی و تعامل‌های جهانی اشاره کرد.»

دومین تهدید، وابستگی فناورانه است. ما در سال‌های گذشته به شیوه خود بومی‌سازی کرده‌ایم، اما برای کار در بازار جهانی احتمالاً نیاز به وابستگی فناورانه به نهادهای خارجی خواهیم داشت. این امر منجر به خروج ارز از کشور می‌شود. اگرچه این خروج ارز ممکن است در بلندمدت به نفع باشد، اما در کوتاه‌مدت اگر فکری برایش نشود، می‌تواند تهدیدی برای امنیت اقتصادی کشور شود.

- رسول قنبری، پژوهشگر اقتصادی

قنبری درباره‌ی مهاجرت نیروی کار متخصص می‌گوید: «سومین آسیب احتمالی، فرار مغزهاست. با برداشته شدن تحریم‌ها، احتمال دارد شرکت‌های خارجی درخواست کنند نیروهای سینیور داخلی به سازمان‌های اصلی (Headquarters) یا شرکت‌های مادر مهاجرت کنند.»

به باور او، چالش‌های قانونی و تنظیم‌گری نیز مطرح می‌شود چون قوانین و مقررات حتماً باید با استانداردهای جهانی همخوانی داشته باشند. «مقررات تجارت الکترونیک، حریم خصوصی داده‌ها، قوانین مالیاتی و تعرفه‌ها باید با قوانین دنیا همخوانی پیدا کنند. در غیر این صورت، احتمال دارد شرکت‌های خارجی از ضعف قوانین ایران سواستفاده کرده و به انحصار روی بیاورند.»

«در همه سال‌هایی که تحت تحریم و بدون رقابت بوده‌ایم، رفتار مصرف‌کننده را یاد نگرفته‌ایم. همین حالا شاهد رفتارهای غالباً انحصارگرانه هستیم که معمولاً پاسخ‌گوی مصرف‌کننده نیستند. اگر قصد تعامل با خارج از کشور وجود دارد، باید بتوانیم در مدیریت ارتباط با مشتری(CRM)، مدیریت مشتریان و مدیریت ذی‌نفعان با استانداردهای جهانی پیش برویم.»